Sander Flight (onderzoeker en adviseur criminaliteit en veiligheid) en Adviesbureau voor Veiligheid en Handhaving slaan de handen ineen om gemeenten te ondersteunen bij het inzetten van bodycams voor boa’s domein 1. Hier komt namelijk meer bij kijken dan je misschien denkt. Om de eerste beren van de weg te halen hebben we Sander Flight en Josje van Woerkum (voormalig adviseur bij AVH) geïnterviewd over de belangrijkste aandachtspunten. Niet veel tijd? Lees hier een samenvatting.
Wat is de meest gemaakte vergissing?
Sander kan een glimlach niet onderdrukken: “Teksten knippen uit beleidsdocumenten die je online hebt gevonden van andere gemeenten. Deze teksten vervolgens onder elkaar plakken, aanpassen naar de eigen situatie en dat aan je burgemeester presenteren. Ik heb een paar flinke missers gezien door die werkwijze. Een voorbeeld? Dat er op bladzijde 1 staat dat het doel van de bodycam de handhaving van de openbare orde is en op bladzijde 2 staat dat het doel het voorkomen van geweld tegen boa’s is. Dat is echt een beginnersfout die je heel veel ziet. En het is ook nog een belangrijke fout, want voor de juridische waarde van de opnames heeft het grote gevolgen.”
Josje vult aan: “Wat je vaak ziet is dat er veel aandacht aan de techniek wordt besteed en heel weinig aan training van de boa’s. Je stuurt je mensen dan eigenlijk de straat op met de boodschap dat ze alles in de praktijk zelf mogen ontdekken. Dat kan toevallig goed gaan, maar net zo makkelijk helemaal mis. Er zijn voorbeelden dat de bodycam een negatief effect heeft gehad, zoals in Keulen. Daar leidde het gebruik van bodycams zelfs tot meer geweld. Dat wil je natuurlijk niet. En boa’s moeten juridische kennis opdoen: niet elke boa weet bijvoorbeeld of het is toegestaan om in woningen en bedrijfspanden te filmen. Of dat het verboden is om te filmen als de mensen in beeld niet weten dat je filmt. Een ander voorbeeld is dat niet elke boa ervan op de hoogte is dat elke betrokkene recht op inzage in de eigen beelden heeft. Wanneer een boa daar vragen over krijgt van burgers is het belangrijk om te weten hoe het zit. Dat kan echt een stuk beter in veel gemeenten. Bovendien valt of staat het succes van bodycams met de wijze waarop de boa er gebruik van maakt. Je moet echt zorgen dat je ze meeneemt en enthousiast maakt over de bodycam.”
Is het dan allemaal kommer en kwel met de bodycams in Nederlandse gemeenten?
Sander: “Nee, hoor. Er zijn ook hele goede voorbeelden in het land. En het is ook niet zo vreemd dat dit soort dingen vaak fout gaan. Bodycams lijken op het eerste gezicht vrij simpel, maar er zit heel veel aan die apparaten vast. Je moet verstand hebben van techniek, trainingen, beveiliging en privacywetgeving. Dat is allemaal vrij specifieke kennis die je als teamleider of coördinator handhaving niet altijd paraat hebt.”
Josje: “Het mooie is dat je ons daarvoor kunt inhuren. Wij nemen de kennis uit andere gemeenten met ons mee zodat je de grootste valkuilen kunt vermijden. Ons motto is ook dat je dingen niet moeilijker moet maken dan nodig: logisch nadenken is vaak een heel goede richtingwijzer.”
Je zei net dat jullie al een paar gemeenten hebben geholpen bij de invoering van bodycams. In hoeveel gemeenten werken de boa’s op dit moment met bodycams?
Sander: “Die informatie wordt niet centraal bijgehouden, maar op basis van wat ik in het land hoor, wat ik in de media zie en wat ik op de officiële bekendmakingen kan vinden, weet ik zeker dat het minstens dertig gemeenten zijn. Overigens zijn de onderlinge verschillen in omvang en aanpak enorm. Soms gaat het om een proef van een week met twee bodycams tijdens de jaarlijkse kermis in het dorp en soms gaat het om honderden boa’s die allemaal dagelijks een bodycam moeten dragen. En alles daar tussenin natuurlijk.”
Josje: “De burgemeesters van de G40 hebben in juni 2019 in een brief aan minister Grapperhaus geschreven dat ze vinden dat de boa’s in domein 1 en 2 allemaal de mogelijkheid moeten krijgen een bodycam te dragen. Naast de andere landelijke veiligheidsmaatregelen zoals RTGB, steekwerende vesten en goede afspraken met de politie. Wij verwachten eigenlijk dat alle gemeentelijke boa’s binnen een paar jaar een bodycam zullen dragen.”
Wat moet een gemeente allemaal regelen als ze bodycams willen inzetten?
Josje: “Dat kan je opknippen in twee delen: je moet zowel de papieren op orde maken als de praktijk. Op papier moet je een juridische grondslag vastleggen en de noodzakelijkheid aantonen. Dat kan je in een bodycamprotocol doen. Daar kan je ook meteen een uitleesprotocol voor de beelden in opnemen. Van de Autoriteit Persoonsgegevens weten we dat je een Data Protection Impact Assessment moet opstellen. Verder moet de ondernemingsraad formeel instemmen, dus daar moet een instemmingsverzoek voor gemaakt worden. En tot slot moeten de bodycams worden opgenomen in het register van verwerkingen.”
Sander: “Voor de praktijk moet je een leverancier selecteren. Wanneer je de bodycams hebt, moet je de boa’s een training geven. Die training gaat niet alleen over de draagmiddelen en de bediening; wat ik altijd de ‘knoppencursus’ noem. Minstens zo belangrijk is het trainen en begeleiden van de boa’s om de bodycam op de juiste manier in te zetten in hun interacties met burgers. Hoe zorg je ervoor dat de bodycam tot de-escalatie leidt en niet juist meer agressie opwekt? Verder moet je er natuurlijk voor zorgen dat als er een incident is opgenomen, de politie die beelden kan gebruiken voor opsporing. Het is verstandig daar vooraf goede afspraken over te maken en niet te wachten tot die ene zaterdagnacht waarin je na een groot incident ineens het wiel met elkaar moet uitvinden.”
Dan over de privacy. We weten allemaal dat je aan de AVG moet voldoen en dat die strenge eisen stelt. Maar we zien ook overal in Nederland boa’s met bodycams, dus blijkbaar mag het wel. Hoe zit dat?
Sander: “Dit is mijn stokpaardje geworden het afgelopen jaar. Ik zie namelijk zoveel gemeenten waar dit niet goed is geregeld en daar maak ik me grote zorgen om. Waar het in de AVG allemaal om draait is dat je de grondrechten van de burger moet respecteren. Dus als dat je uitgangspunt is en je dat ook kunt aantonen, dan zit je goed. Veel gemeenten kiezen echter uit angst en onzekerheid voor een grondslag die op twee of drie uitgangspunten tegelijk gebaseerd is. Gek genoeg levert dat een aanpak op die juist heel wiebelig is. Mijn ervaring is dat verreweg de meeste gemeenten bodycams niet inzetten voor publiekrechtelijke taken zoals handhaving van de openbare orde, maar voor bescherming van de boa’s. Gemeenten die voor artikel 151c Gemeentewet kozen komen daar inmiddels allemaal op terug. Wat dan wel? Je geeft je boa’s een bodycam om ze te beschermen tijdens hun werk. Dat doe je niet vanuit je rol als overheid voor het algemeen belang, maar vanuit je rol als werkgever voor een gerechtvaardigd belang. Dat zijn twee verschillende grondslagen in de AVG en je moet ze heel goed uit elkaar houden.”
Josje: “Het verwarrende is dat in de AVG staat dat overheden de grondslag ‘gerechtvaardigd belang’ niet mogen gebruiken bij het uitoefenen van hun taken. Maar het mag dus wel als je de bodycams niet inzet vanuit je publieke taak als overheid, maar vanuit je privaatrechtelijke rol als werkgever.”
Sander: “Ja, precies. En daar gaat het regelmatig mis. Ik heb zelfs gemeenten gezien waar ze kozen voor de combinatie van algemeen belang én gerechtvaardigd belang. Dat is echt de slechtste basis om mee te werken. Er zijn ook vrij veel gemeenten die er andere wetten bij halen, zoals de APV, de Ambtenarenwet of de Afvalstoffenverordening. Allemaal omdat ze denken dat ze dan juridisch sterker staan, maar het maakt hun verhaal juist veel zwakker.”
Wat doet dit er eigenlijk toe? De burger wordt toch in beide gevallen gefilmd door de bodycam: wat maakt het voor hun uit?
Josje: “De burger moet zich er inderdaad bij neerleggen. Maar iedereen die gefilmd wordt heeft wel degelijk ook een aantal rechten volgens de AVG. Dus daar moet je als gemeente sowieso aan voldoen. Als je de beelden wilt gebruiken als bewijsmateriaal in een opsporingsonderzoek of bijvoorbeeld in een onderzoek voor schadeverhaal of aansprakelijkheid vanuit de gemeente, moet de juridische basis natuurlijk ook kloppen. Een slimme advocaat zal niet aarzelen om de rechter te wijzen op het feit dat de beelden uit het dossier moeten worden gehaald als ze onrechtmatig zijn gemaakt.”
Sander: “Er zit nog een lastig addertje onder het gras. Als je kiest voor gerechtvaardigd belang als grondslag, mag je de beelden wel degelijk ook gebruiken voor opsporing. Maar alleen als die in lijn ligt met de oorspronkelijke doelstelling: dus geweld tegen boa’s. Als je beelden hebt van een afvaldumping, een filmpje van een vernield bushokje of van een vechtpartij tussen twee burgers onderling, dan ligt dat niet in lijn met het oorspronkelijke doel. De veiligheid van jou als boa is dan immers niet in gevaar geweest. Als je die beelden wilt toevoegen aan een dossier moet je dat heel goed onderbouwen in je proces-verbaal. Laat zien dat je je realiseert dat dit ‘bijvangst’ is naast de eigenlijke doelstelling en onderbouw waarom het in dit geval proportioneel en subsidiair is de beelden toch te gebruiken. Doe je dat niet, dan kan die mooie grondslag gerechtvaardigd belang ineens een nadeel blijken te zijn. Daar moet je vooraf dus echt heel goed over nadenken met de politie en het Openbaar Ministerie erbij.”
Hoe pak je dat praktisch aan? Wie moet je allemaal meenemen in de voorbereiding om verrassingen achteraf te voorkomen?
Sander: “Wij beginnen altijd met een gesprek met de projectleider. Dan peilen we hoe ver ze al zijn: op papier en in de praktijk. Daarna wordt het maatwerk per gemeente: we doen wat nodig is. Soms een nulmeting, soms een juridisch traject en soms een training. Maar eigenlijk beginnen we altijd met een groepsgesprek met een brede groep deelnemers. De leidinggevende, de projectleider en een paar boa’s. Maar ook iemand van de OR, de functionaris voor de gegevensbescherming, een techneut en de interne jurist. Als je die groep bij elkaar hebt kan je vaak in één sessie alle informatie verzamelen die je nodig hebt voor het vervolg.”
Josje: “Precies! Als je daar met elkaar afspreekt wat het doel van de bodycams is, dan kan het juridische traject daarna door de specialisten worden afgewikkeld. Je voorkomt bovendien dat je bodycamproject net zo ingewikkeld wordt als een reis naar Mars. Door goed na te denken over de vraag wanneer de bodycam aan moet, kan je qua techniek, toegangsbeheer, autorisaties, bewaartermijnen en beveiliging al een hele hoop problemen bij voorbaat wegnemen.”
Nog een tip als afsluiting?
Sander (lachend): “Bel ons, dan komen we helpen! Nee, even serieus. Ik hoop dat mensen nu snappen waarom ze geen stukken als een DPIA even snel uit een andere gemeente moeten kopiëren. Ik hoop dat boa’s en hun teamleiders zich realiseren dat knippen en plakken niet goed werkt, omdat je dan nooit zeker weet of je het hele pakket wel op orde hebt. Er zullen elke keer weer nieuwe verrassingen uit de hoge hoed komen. Dus begin met een brede inventarisatie, bepaal wat je moet doen en hou het daarna lekker compact en zo simpel mogelijk.”
Josje: “Mijn tip is om te zorgen voor een goede koppeling tussen de mensen op straat en de mensen op kantoor. We zien nog te vaak dat er ingewikkelde trajecten op poten worden gezet waar niemand op zit te wachten maar die wel heel veel tijd kosten. Even terug gaan naar de vraag ‘Waarom wilden we dit ook alweer?’ is vaak al een heel goed idee.”
Wij ondersteunen u graag: of u nu start met bodycams of er al mee werkt. We kunnen ondersteunen bij het juridische ‘papierwerk’, maar we bieden ook een training bodycams voor handhavers en organiseren sessies om samen met u en uw medewerkers te zorgen dat de bodycam een succes wordt.
Stel gerust uw vragen!
Neem voor meer informatie contact op:
Rick Weldam (AVH)
rick@veiligheidenhandhaving.nl of 06 25 15 89 20
Sander Flight
info@sanderflight.nl of 06 41 31 54 32